Zmiany zachowań prokreacyjnych w Polsce w ujęciu przestrzennym

Abstrakt

Zmiany zachowań prokreacyjnych w Polsce w okresie transformacji społeczno-ekonomicznej charakteryzują się niespotykaną dynamiką. W latach 1989–2003, mimo korzystnej struktury demograficznej (wzrostu liczby kobiet w wieku o najwyższej intensywności urodzeń), liczba urodzeń zmniejszyła się z 564,4 tys. do 351,1 tys. (o blisko 40%). Dzietność (mierzona współczynnikiem dzietności teoretycznej) uległa w tym samym okresie zmniejszeniu z 2,07 do 1,22, osiągając jedną z najniższych w Europie wartości. W ostatnich latach odnotowano co prawda niewielki wzrost współczynnika dzietności (do 1,39 w 2010 r.), lecz w 2011 r. ponownie zaznaczył się jego spadek (do 1,30). Przyczyny zmian zachowań prokreacyjnych wyjaśniane są przemianami kulturowo-obyczajowymi i technologicznymi opisywanymi przez koncepcję drugiego przejścia demograficznego (second demographic transition – SDT). Wyznacznikami drugiego przejścia demograficznego są oprócz zmian w zachowaniach prokreacyjnych (spadek dzietności, podwyższanie się wieku wydawania na
świat dziecka, wzrost udziału urodzeń pozamałżeńskich) przemiany w procesie małżeńskości (wzrost wieku wstępowania w związki małżeńskie, większa ich niedookreśloność, wzrost częstości rozwodów). Konsekwencją tego są zmiany w strukturze wieku określane jako starzenie się ludności. W Polsce w okresie 1988–2010 udział ludności w wieku powyżej 65. roku życia zwiększył się z 9,8% do 13,6%, a udział osób w wieku 0–14 lat zmniejszył z 25,5% do 15,1%.

Decyzje dotyczące zachowań prokreacyjnych są uwarunkowane regionalnymi i lokalnymi czynnikami społeczno-ekonomicznymi i są zróżnicowane w przestrzeni geograficznej (np. Woods 1991; Hank 2001, 2002; Dyson 2001; Coleman 2002; Graham, Boyle 2001). Przesłanką do podjęcia niniejszych badań był niedostatek opracowań poświęconych regionalnemu zróżnicowaniu dzietności, zwłaszcza w układach miasto-strefa podmiejska, zarówno wśród demografów jak i geografów. Boyle (2003), określając dzietność i jej zróżnicowanie jako przedmiot badań geografii ludności, wskazuje na potrzebę rozwoju badań w tym zakresie.

Celem opracowania jest rozpoznanie zmian w zachowaniach prokreacyjnych w ujęciu regionalnym ze szczególnym uwzględnieniem rozprzestrzeniania się wielkomiejskiego wzorca płodności w strefach podmiejskich dużych miast i na obszarach wiejskich. Jednym z zadań badawczych projektu jest próba określenia wpływu miasta centralnego na zmiany wzorca płodności w otaczających jednostkach w świetle procesów suburbanizacji. W oparciu o uzyskane wyniki w wybranych powiatach przeprowadzone zostało badanie mające na celu uwzględnienie cech demograficznych, społecznych i ekonomicznych jako determinant określonych zachowań (m.in. jakie kobiety decydują się na urodzenia pozamałżeńskie, jak często i w jakich przypadkach możemy mówić o małżeństwach zawieranych w obliczu ciąży, jaka jest rola wykształcenia w opóźnianiu wieku rodzenia pierwszego dziecka). Ponadto podjęto próbę porównania przemian w zakresie zachowań prokreacyjnych w wybranych regionach Europy Zachodniej i Południowej w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego i na tej podstawie określono scenariusze dalszych zmian zachowań prokreacyjnych dla wybranych jednostek badawczych uwzględniając dyfuzję przemian wzorca płodności. Wykonane scenariusze zmian w zachowaniach prokreacyjnych pozwolą na opracowanie odpowiednich rekomendacji dla regionalnie zróżnicowanej polityki społecznej, co będzie miało znaczenie dla budowania strategii rozwoju małych obszarów, takich jak gminy czy powiaty oraz dostosowania infrastruktury do zmieniających się potrzeb starzejącej się populacji.

Podstawowym źródłem informacji, które zostało wykorzystane do analizy, były dane z ewidencji bieżącej – dla Polski gromadzone przez Główny Urząd Statystyczny oraz bazy Eurostatu dla wybranych regionów Europy. Dane obejmują okres ostatniego 20-lecia (przekroje z 1989, 1998, 2000 oraz 2010 r.). Wykorzystane zostały także dane niezagregowane z indywidualnych kart statystycznych zgłoszenia urodzenia noworodka. W szczegółowej analizie dyfuzji zachowań prokreacyjnych zostało uwzględnione pięć największych miast Polski (Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań) i ich powiaty otaczające, natomiast do analizy indywidualnych kart statystycznych zgłoszenia urodzenia noworodka przyjęto powiat m. Łódź (badania objęły urodzenia na terenie gminy Łódź-Górna).

Podstawową jednostką badawczą w niniejszym opracowaniu jest powiat (z podziałem na miasto i wieś) według podziału administracyjnego z 1.01.1999 r., z późniejszymi modyfikacjami. Za okres 1988–1998 jako podstawę analizy przyjęto województwa (według podziału administracyjnego na 49 województw z 1975 r.). Analizie zostały poddane poziom i dynamika współczynników dzietności teoretycznej, grupowych współczynników płodności, średniego wieku urodzenia dziecka (w tym pierwszego) przez kobietę oraz udział urodzeń pozamałżeńskich. Przestrzenne zróżnicowanie wyżej wymienionych współczynników w układzie powiatów zostało przedstawione na kartogramach z wykorzystaniem programu Arc Gis. Podział na klasy kartogramu zastosowano według metody kwantyli (Pasławski 1998). Poza prostymi miarami statystycznymi – takimi jak wskaźniki dynamiki, które pozwoliły na dokonanie oceny kierunku i siły zmian w analizowanych procesach – w badaniach wpływu czynników demograficznych, jak i pozademograficznych wykorzystano miary
tendencji centralnej i zróżnicowania, a także zależności. Celem tworzenia modeli było uzyskanie odpowiedzi, które z czynników w sposób pierwszorzędny odpowiadają za rozprzestrzenianie się nowych wzorców zachowań prokreacyjnych. Dla powiatu m. Łódź przeprowadzono charakterystykę matek, które urodziły dzieci w 2010 r. Wzięto pod uwagę urodzenia w dzielnicy Łódź-Górna, które stanowiły 44% wszystkich urodzeń w Łodzi oraz porównano uzyskane wyniki z podobnymi badaniami przeprowadzonymi w 1984 i 1999 r. (Kowaleski 2002, Pietruszek 2002). Pozwoliło to określić w jakim stopniu za zmiany w zachowaniach prokreacyjnych odpowiadają przeobrażenia opisywane koncepcją drugiego przejścia demograficznego oraz dokonać identyfikacji czynników wpływających na szybkość dyfuzji tychże wzorców. Dla wybranych jednostek terytorialnych zbudowano scenariusze zmian wzorca płodności. Podjęta została także próba przeprowadzenia typologii przestrzennej zmian w zachowaniach prokreacyjnych z wykorzystaniem taksonomicznej metody k-średnich.